Хисле балаһы ул Туҡ-Сорандың

Ырымбур өлкәһенең Переволоцк районы Ғабдрафиҡ ауылы ҡыҙы Әлфиә Миңлеғәлләм ҡыҙы Агееваның өлөшөнә иркә бала саҡ та, ҡыуаныслы көндәр һәм йән тетрәтер һынауҙар ҙа, ижадтан ләззәт татып йәшәү бәхете лә яҙған. Аҡлы-ҡаралы һыҙаттай алмашынған ғүмер юлдары уны сыныҡтырып ҡына ҡалмаған, күңелендә ойоп ятҡан моң даръяһын да урғылтып ебәргән. Ҡәләмде бала саҡтан тибрәтһә, өс-дүрт йыл самаһы элек көйҙәр ҙә яҙа башлаған.
Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашып, концлагерҙан тере сығып, күңел сафлығын һаҡлай алған атаһы Миңле­ғәлләм Ибраһим улы ла шиғырҙар яҙған. Әлфиә ханым апайы Гөлсара менән икәүләп, Бөйөк Еңеүҙең 65 йыллығына атаһының һәм ауылдаштары – заманында мәктәп директоры булып эшләгән Рәҡип Латип улы Вәхитовтың ижадын бергә ­туплап, йыйынтыҡ баҫтырған. Балаларына бер ҡаты һүҙ әйтмәгән, «Ҡуҙый­күр­пәс менән Маянһылыу» кеүек дастан­дар, әкиәттәр һөйләп күңелдәрен байытып үҫтергән ҡәҙерлеләре рухына инселәнгән рәхмәт булып донъя күргән ул китап. Әсәләре – Башҡортостандың Стәрлебаш районы Айтуған ауылы һылыуы – Гөлнәфис Хәким ҡыҙынан сабыйҙарына сабырлыҡ һәм егәрлелек күскән, үҙе дүрт кластан ары уҡый алмағас, бар теләге ғәзиздәренә белем биреү булған. Әйткәндәй, ғабдрафиҡтар Гөлнәфис апайҙы баҡса үҫтерергә яратҡаны өсөн шаяртып «Мичурин ейәнсәре» тип йөрөткән. Ғаиләлә ете бала тыуып, өсәүһе генә иҫән-һау буй еткергән. Әлфиә араларында хыялға бай, хисле булыуы менән айырылған. Тиктормаҫ ҡыҙ әхирәте ­Тамара менән ауылдаш әбей-бабайҙарға ашарға бешерә, концерт ҡуя, ағайҙарына эйәреп «һуғыш» уйнай йә бесәйенең ҡашын ҡырып шелтә ала. Бер мәл күктәге һауа шарын тотам тип, арҡаһына ҡаҙ ҡанаттарын бәйләп, аласыҡ башынан осорға итә һәм шатыр-шотор утын ара­һына барып төшә. Һауаларҙа кәйелергә яҙмаһа ла, тора-бара яҙмыш уға ижад ҡанаттарын кирҙерә.
Дүрт класты тыуған ауылында уҡып өлгөрә, һигеҙ йыллыҡ мәктәптәре ябылғас, күрше немец ауылы Кичкасҡа йөрөп белем ала. Шундағы музыка мәктәбенә яҙыла, әммә бик һораһа ла, атаһы аккордеон алып бирмәй. «Беҙҙән ул музыка мәктәбен тамамлаған кеше юҡ әле», – тиеүҙәре һылыуҙың сәменә тейә, ныҡышып «баян» класын бөтөрә. Йылдар үтеп, Әлфиә апайҙың ҙур ҡыҙы музыка мәктәбенә ингәс, атаһы аккордеон тотоп килә. Ҡәҙерлеләре иңгә-иң терәп 52 йыл ғүмер итә. Алдараҡ атаһы, былтыр 87 йәшендә әсәһе баҡыйлыҡҡа күсә. Әсәкәйенең Яңы йыл байрамына тура килгән ҡырҡын уҡытырға тип, Әлфиә ханым апайы менән Ғабдрафиҡҡа юллана. Ғәжәп, улар үҫкән саҡта гөрләп торған ауылда инде тыуған йортта ғына түгел, хатта клубта ла ут янмай. Тирә-яҡ тып-тын. Әйтерһең дә, әсәләре менән улар үҫкән бәхетле дәүер генә түгел, төбәктең ҡото ла киткән. Был әсе тойғонан аяҙ көндө йәшен атҡандай була, Әлфиә Миңлеғәлләм ҡыҙы аңы менән уның сатаҡтары аша ырыу көсөнә, ырыу хәтеренә тоташҡандай итә. Бәй, Туҡ-Соран нишләп етемһерәп ятырға тейеш, быуаттар буйы ошо ерҙәр өсөн көрәшкән аҫабаларҙың вариҫтары ҡайҙа? Туҡ-Соран­ға ингән Александровка, Яңы-Сергиевск, Переволоцк, Крас­­но­­­гвар­­дейск райондарында яңы ғына бит әле тормош гөрләп, гармун яңғырап тора ине, хәҙер ул һүнеп ҡалырға тейешме?
Ошо сәфәрҙән, ошо уйҙарҙан һуң Әлфиә апайҙың үҙе һымаҡ рухлы кешеләрҙе туплаған «Туҡ-Соран» берек­мәһе барлыҡҡа килә. Быйыл май башында төбәктәге фольклор коллек­тив­тарын, йыр-моңдарыбыҙға битараф булмаған милләттәштәрҙе йыйған «Тыуған яҡ шишмәләре» исемле фестиваль гөрләп үтә. Ул Туҡ-Соран башҡорттарының тере булыуына, уларҙы ҡуҙғатыр өсөн бер оран да етеүенә инандыра. Ҙур эште башҡарып сығыуҙа ныҡлы терәк булғандары өсөн Әлфиә ханым ауылдашы Нәдиә Байтимероваға, Новосергиевск районынан Флүзә Хәлитоваға, Лена Итҡоловаға һәм башҡа бик күп фекерҙәштәренә сикһеҙ рәхмәтле. Бына бит, алыҫта йәшәп тә, халыҡты берләштерер, үҙаңын уятыр саралар ойошторорға мөмкин.
Ә Мәскәүҙә тынғыһыҙ ижадсы етәкселегендә «Сесен» (Мысыр ғәрәп­тәре теленән «томбойоҡ» мәғәнәһендә) берекмәһе уңышлы эшләй. Ойошма ҡыҫҡа ваҡыт эсендә Рәсәйҙең баш ҡалаһында йәшәгән, Башҡортостандан, Ырымбурҙан сыҡҡан ижадсыларҙы берләштереп, ҡәләмдәренә йән өрөп тороусы терәккә, башҡа халыҡтар алдында башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәтен танытыусыға әйләнгән.
Бөгөн Әлфиә Миңлеғәлләм ҡыҙының күңеле түңәрәк. Әммә ошо халәткә еткәнсе уға күпме һикәлтәләрҙе үтергә тура килгәнен тик үҙе генә белә. Ырымбур педагогия институтында рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы һөнәрен алып сыҡҡан һылыу хеҙмәт юлын мәктәптә башлай. Йәшләй һөйгән йәренә кейәүгә сыға. Бер-бер артлы ҡыҙҙары Эльмира һәм Юлиә тыуа. Улар бәләкәй саҡта балалар баҡсаһында ла эшләп ала. Һуңынан насар күргән һәм ишеткән балаларҙың мәктәп-интернатында ун йыл уҡытыу эштәре буйынса директор урынбаҫары була. 2005 йылда Герцен исемендәге Санкт-Петербург педагогия университетында ситтән тороп уҡып, тифлопедагог (насар күргән балаларҙы уҡытыусы) исемле һирәк һөнәр эйәһе булып сыға. Интернатта эшләгән йылдарында ҡырҡыу хәлдәргә лә тарый. Тәбиғәт тарафынан былай ҙа үгәйһетелгән бала­ларҙың өлөшөнә ҡул һуҙыусыларҙы күргәндә күҙ йомоп ҡала алмай. Үҙеңә ҡағылмағанда ниңә ҡаңғыраһың, заманға яраҡлашырға кәрәк, тиеүселәрҙе ише­тергә лә теләмәй. Йылдар үтеп, ул ваҡиғаларға юғарынан ҡарағанда, күңел тыныслығының карьеранан ҡиммәтлерәҡ икәнен асыҡ күрә, кешеләрҙең күҙенә тура ҡарай алыуына ҡыуана.
Йәмәғәтенең күңелдәш булмауы, ғаиләне ҡарарға теләмәүе арҡаһында уға иртәнән кискә тиклем мал табыр өсөн эштә юғалырға тура килә. Тәүҙә ғаиләне ҡайнар тойғолар тота, хистәр рәнйе­телгәс, үҙгәрер тигән өмөт, тәрбиәләргә, аңларға тырышыуға арыу ваҡыт китә, аралар йылынмаясағына төшөнгәс – оҙаҡ айырылышыу. «Иптәшеңә күңел ҡайтҡан хәлдә лә, китеү еңел түгел икән, балалар тулы ғаиләлә үҫергә, бәхетле булырға хоҡуҡлы бит. Әле ҡыҙҙарыма ғаилә усағын йылы тотоғоҙ, сабыр, рәхмәтле була белегеҙ, тип кенә торам. Оҙаҡ ваҡыт яңынан мөнәсәбәт ҡорорға ҡурҡып йөрөнөм, унан һоратыусылар булһа ла, балаларҙы аяҡҡа баҫтырғанды көттөм, шулай ваҡыт үтте лә китте», – ти Әлфиә ханым.
2005 йылдан ғүмеренең ҡатмарлы, әммә сағыу мәле башлана. Әлбиттә, Мәскәү ҡолас йәйеп ҡаршы алмай. Килеүенә ике ай тигәндә, климат килешмәүҙәнме, өҙлөгөпмө, дауаханаға эләгә. Табиптар (улар араһында бәхетенә күрә яҡташыбыҙ, медицина фәндәре докторы Э.А. Ғәлләмов та була) 21 көн уның ғүмере өсөн көрәшә, алты операция яһайҙар. Реанимациянан сыҡҡас, Өфөлә, бер туған апайы Гөлсара шәфҡәт туташы булып эшләгән 21-се дауахананың хирургия бүлегендә ята. Хоҙай, Әлфиә апайға шунда, терәк булһын тип, илһам ҡошон ебәрә, бала саҡта тотоноп, бер ташлаған ҡәләмен кире ҡулға ала.
Шөкөр, инде барыһы ла артта, балаҡайҙары ла тормошҡа сығып, әсәлек бәхетенә ирешкән. Тыуған ҡалалары Ырымбурҙа йәшәйҙәр. Ике ейәнсәр, бер ейән бүләк иткәндәр үҙенә. Әлфиә ханым алыҫта булғас, түшәккә ятҡан өләсәләрен дә вафатына тиклем ҡыҙҙары ҡараған.
«Хоҙай тарафынан бирелгән ғүмер – үҙе бәхет. Сәләмәтлеге булған әҙәмдең мөмкин­лектәре сикһеҙ. Башҡаларҙы ҡыуандыра алһаң, яҡындарың иҫән икән, – шул да бәхет. Ижадым миңә ҡанат ҡуя», – ти Әлфиә Миңлеғәлләм ҡыҙы. Бөгөн уның байтаҡ йырҙарын Гнесиндар исемендәге музыка академияһы аспиранты Рената Бәҙәмшина, яңыраҡ Ырымбурҙа барлыҡҡа килгән «Туҡ-Соран» вокаль ансамбле башҡара. Әле Рәсәйҙең һәм Татарстандың халыҡ артисы Венера Ғәниева менән дә йырҙар әҙерләнә. Шиғырҙары ла ташҡа баҫыла. Хеҙмәт көндәрен балалар уҡытыуға арнаған мөғәллимә күңелен әҫәрҙәр, көйҙәр ижад итеп, «Сесен» студияһында йөрөгән ҡәләмдәштәре менән аралашып, улар менән төрлө саралар үткәреп үҫтерә. «Тормош һынауҙар ебәреп тора. Булһын, иң мөһиме – мин яңғыҙ түгел. Туҡ-Сораным, балаларым, дуҫтарым бар. «Сесен»дең әүҙем ағзалары, һәр эштә ярҙам итергә әҙер Алһыу Буш, Рената Бәҙәмшина, Зәбидә Хәзиева, Гүзәл Хөснөтдинова, Шәмсиә апай Нагаева­ларға, Гөлсара апайыма рәхмәтлемен. Берекмәбеҙ, яңы маҡсаттар ҡуйып, эшен дауам итә. «Сесен» төрлө халыҡтарҙың оҡшаш ойошмалары менән берлектә күп сараларҙа ҡатнашып, милләтебеҙҙе баш ҡалала танытырға ынтыла. Минең, башҡорт телендә уҡымаған, тарихын һәм әҙәбиәтен тәрән белмәгән кешенең, ошо эштәрҙе башлап йөрөүем кемгәлер, бәлки, сәйер ҙә тойолалыр. Әле күп уҡыйым, күҙем асыла бара. Башҡа милләттәр әҙәби саралар үткәрә, улар араһында ниңә беҙҙеке лә булмаҫҡа тейеш һуң? Был тәү сиратта миңә кәрәк, шуға тотонғанмындыр. Былтыр «Татар милли үҙәге»ндә башҡорт шағиры Шәйехзада Бабичҡа арналған кисәгә ҡунаҡ булараҡ ҡатнашырға саҡыр­ғастары, был сараны бит беҙ үткәрергә тейеш, тип сәмләнеп ҡайттым. «Сесен» шулай барлыҡҡа килде», – ти әңгәмәсем.
Тормошта ла, ижадында ла ихласлыҡҡа баш һалып, йөрәк ҡушҡанса йәшәргә ынтыла ул. Ошо түгелме ни ысын азатлыҡ?!

Гөлнара ХӘЛФЕТДИНОВА.
Мәскәү.

Башҡортостан ҡыҙы №6, 2016 йыл