Үҙебеҙҙең Фирҙәүес!

Ҡояшлы Рәхмәт ҡыҙы
Һуғыштан һуң Әбйәлил районы­ның Рәхмәт ауылында ул һорап алын­ған бала була. «Мине «бала ҡото» тип йөрөттөләр. Яратып, ҡулдан төшөр-мәй үҫтерҙеләр. Еңмеш, үҙемде донъя тотҡаһы һымаҡ тойғанмын. Өләсәйем күрше Учалы районының Батал ауылында йәшәне. Инәйем мине нимәгә­лер битәрләһә, ул килә лә мине йәлләп алып ҡайта ла китә торғайны. Ауыл­дағы олатай менән өләсәй ҙә әпәүләй ине. Миңә хәтлем балалар үлеп тор­ғанға шундай мөнәсәбәт булғандыр. Уларҙың бөткөһөҙ һөйөүе яҙмышыма ла йоғонто яһаған, тием. Тәүәккәллек, үҙ-үҙемә ышаныс шунан килә. Лидер­лыҡ сифаттарым да бала саҡтан», – тип хәтирәләргә бирелә ғалимә.
Улар ғаиләлә биш бала үҫә. Бер ҡустыһы йәшләй генә мәрхүм була, ә ҡалғандары иҫән-һау. Фирҙәүестең хәтеренә күрше-тирә инәйҙәр менән еләккә йөрөүе айырыуса сағыу булып уйылып ҡалған. «Сейә йыйған ваҡытта тау башында ултырабыҙ. Емешкә үҙе­беҙ менән алған икмәкте ҡушып йо­мортҡа менән тамаҡ ялғап алғас, инәйҙәрем хәтер ептәрен тағата. Тау-таш атамаларын барлап, легенда-риүәйәттәр һөйләй. Беҙҙең Рәхмәт – Верхнеуралдан сыҡҡас беренсе ауыл. Граждандар һуғышы ваҡытында йә аҡтар, йә ҡыҙылдар килеп баҫа. Тауға ҡасҡандан һуң, өйгә ҡайтҡас, дүрт айлыҡ ҡына атайымды күрергә тип, уға буй-буй күк күлдәк тегеп килтереүен, баҫҡынсыларҙың өй эсен тентеп, бер нәмәне ҡалдырмай, урындыҡ таҡта­ларына тиклем алып китеүен, бары шул сабыйға тегелгән бүләктең генә нисектер эленеп тороп ҡалыуын әсенеп һөйләүе лә, ер-һыу атама­ларының тарихын байҡауы ла миңә ҡыҙыҡ. Белорет педагогия училище­һында уҡығанда райондарҙы гиҙгәндә тап шул юҫыҡ тарта, ҡайҙа ғына бар­һам да ер-һыу атамаларын белешеп-төпсөшәм, ошо ҡыҙыҡһыныу фәнгә ынтылышымды көсәйтте», – ти Фир­ҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы.
Фирҙәүестең атаһы әҙәбиәт ярата. Барған еренән балаларына китап те­йәп ҡайта. «Мәктәпкә тиклем үк улар уҡыған әҫәрҙәрҙе, хәреф танымаһам да, ятлап алғанмын. Әлифба менән дә шулай. Хәтер шәп булғас, тотош китапты күҙ йомоп һөйләйем, ә хәреф өйрәнеүҙе кәрәкле һанамағанмын», – тип хәтерләй ул.
«Бала саҡ кино таҫмалары кеүек ке­нә һаҡлана. Йыл да ике яҡта ла яҙ ҡорбан сала торғайнылар. Мал һатһа­лар, баҙарға инеү өсөн рөхсәт алғанда күрһәтергә кәрәк булғас, башты алып баралар ҙа кире алып ҡайталар. Атайым малының йолмағы бит, ти торғай­ны инәйем. Тимәк, тоҡомо. Олатайым беребеҙҙең һаулығына ҡорбан бағыш­лаһа, аят уҡырға йыйылғанда, салған ваҡыт­та ағыҙып алған ҡанды һәр ваҡыт беҙ­ҙең маңлайҙарыбыҙға һөрт­тө. Йоланың яманлыҡтар, бәлә ҡаҡ­лығып ситкә китһен, сабыйҙарҙы шул һарыҡ алыштыра, тигәнде аңлата икәнен әле тө­шөндөм. Баш аятына бара торғайныҡ. Баш – мал ҡото ла. Теге донъяға күс­кән ата-бабалар өсөн үткәрелгән аят ул. Исламға тиклем барлыҡҡа килгән был йола халыҡта әлмисаҡтан йә­шәй. Шуларҙың борон­ғоһон һәм яңыһын ҡушып, башҡорт үҙ йолаһын килтереп сығарған. Шул ха­лыҡты тәр­типтә тотҡан», – тигән фекерҙә ғалимә.

Рухи тамырҙар биргән көс
Мөхәббәт, йола солғанышында үҫәсәк ҡыҙҙың тәүге күлдәге лә ауыл­дың бөтә ҡарт әбейҙәренең йәшәгән йәшен һорап йыйылған тауар киҫәк­тәренән тегелә. Мөслихә апайынан: «Шул күлдәк ҡайҙа булды ул?» – тип һора­ғас, «Һин ҙурайғас, эт алып кит­те», – тигән яуап ишетә. «Миңә булған бөтә сир-сор уға булһын тип, эткә кейҙереп ебәргәндәр, имеш. Эт – то­тем. Үҙенең күстәнәсен ауыҙ иткән кешегә «эт таламаҫ», тиҙәр. Эт үлһә, ҡапҡа төбө­нә күмеү йолаһы бар. Дошман һүҙе инмәй тигән ышаныу ул».
Бәләкәй Фирҙәүес үҙ заманы тиҫ­тер ҡыҙҙарынан кейеме менән әллә ни айырылмай. Күлдәктәрен ҡоршау­лап, әберкәләп теккәндәр. Бөтә фотоларында балитәкле күлдәк, ике рәт тәңкә теҙелгән кәзәкей. «Әсәйем ауыҙ асыр­ға йыйған әбейҙәр мотлаҡ кә­зәкейемә тәңкә баҫа торғайны. Шундай уҡ тәңкәләр елкә тапҡырына ла теҙелә. Һаҡлау сараһылыр, тием. Күҙ тей­мәһен өсөн махсус елкәлектәр йө­рөткәндәр. Ауыл йолалары миңә тәбиғи булып һеңгән. Ауылдан сыҡҡан һәр башҡорт күңеле менән шул мөхиттә йәшәй. Ейәндәремә ауыл мөхите, миллилеккә сорналып йәшәү бәхете тәтемәне. Өләсәй булараҡ, шуны уларға китаптар, аралашыу аша бирер­гә тырышам. Өйөмдәге йыһаз, балаҫ­тар, милли мөйөш булдырыуым да улар шуны тойһон өсөн. Һәр кемгә еренә, халҡына бәйлелеге көс, маҡ­саттарына өлгәшергә мөмкинлектәр бирә».

Балаларым
Игеҙ балалар хаҡында педучилищела уҡығанда уҡ хыялланып йөрөй. Бүлмәләш ҡыҙҙары менән рәхәтләнеп киләсәккә план ҡоралар. Ә Фирҙәүес­тең күңелен, училищены бөткәс тә университет тамамлайым, аспиранту­раға инәм, бер юлы ике бала табам да фән менән шөғөлләнәсәкмен, тигән уйҙар йылыта. Әммә тормоштоң үҙ ҡанундары. Фирҙәүес кейәүгә сыға һәм бына ул йөклө. Эсең ҙур тип дауа­ханаға һалып ҡуялар. Бер йәш кенә ҡатын, һинеке игеҙәк буласаҡ бит, ти, дүрткелләнеп торған ҡорһағына күр­һәтеп. Икенсе көн табип та, һеҙҙе борсомаҫ өсөн әйтмәгәйнем, тип дөрөҫләгәс, шатлығының сиге булмай. Игеҙҙәр ике яҡлап та нәҫелдәрендә бар. Ярты сәғәт айырма менән бала­ларҙы таба. Тимур алдараҡ тыуа. Нур уны шуға ағай, тегеһе ҡусты һымаҡ ҡабул итә. Хәҙер ике улы ла – үҙҙәре атай. Ғаилә ҡороп, башҡаланып ғүмер итәләр. Нур менән Әлиә килененең ма­лайҙары Наилгә – ун ике, Тимур менән Айгөлдөң олоһо Таймасҡа – ун, кесеһе Килдиярға ике йәш.

Дәрәжәләр түгел мәңгелек
Башҡорт дәүләт педагогия инсти­тутының башҡорт филологияһы факультетын булдырыусы, 1994 – 1999 йылдарҙа Дәүләт Йыйылышы – Ҡо­ролтай депутаты, 1995 – 1998 йылдар арауығында Башҡортостан Мәғариф министрлығында министр йөгөн тартҡан эшлекле ханымдың данға, дәрәжәгә ҡарашы үҙенсәлекле. «Ми­нистр­лыҡ­тан алғанда Башҡортостан ҡатын-ҡыҙҙары советы рәйесе инем. Мәж килеп конференция үткәрергә әҙерләнәбеҙ. Вазифанан бушатылғас, ауырып дауаханаға ятыр, бик борсолор, тип фаразлайҙар. Ҡайтҡас, инә­йем менән сәй эсергә ултырҙыҡ та уға хәбәр иттем. «Ярай, атайың ҡалдырып киткән урын түгел бит, ана китапта­рыңды яҙып тик ултыр», – ти. Ысынлап та, министрлыҡҡа килгәнсе үк филология фәндәре докторы инем, бихисап хеҙмәт яҙғайным. Институтҡа барҙым да эшкә сумдым. Тәүҙә урын­баҫар, аҙаҡ директор итеп һай­ланылар. Ҡайҙа, кем генә булып эшләмәйем, бурысымды бөтә күңелем­де һалып башҡарҙым. Шуның менән бәхетлемен», – тип йылмая ул.

Уңыш йыйыр мәл
Билдәләгән эштәрен ослап, еренә еткереп ҡуйыу ниәте менән яна Фирҙәүес ханым. Им-том китабы, мифология буйынса хеҙмәте тамамлан­маған. Халыҡтан йыйғанды кире ҡайтарырға, монографияһын тамамлап, этнонимияға тотонорға ниәте. Оран, тамға һымаҡ нәмәләрҙе күп йыйған. «Быуындар бәйләнеше өҙөлә. Бөгөнгө йәштәр – донъя тотҡаһы, мал табыу менән мәшғүл, бала ла бағыр кәрәк, донъя ла көтөү мөһим. Олатай-өләсәй менән балалары бик аралаша алмай. Рухи байлыҡты тәбиғи тапшырыу юғала. Шул осраҡта китап формаһында булһа ла, йәш быуынға еткерергә тейешбеҙ, киләсәккә улар алып китәсәк», – ти ул.
Ир-егет элек-электән ер-һыу тарихын, ә ҡатын-ҡыҙ йола үтәлешен белеп, шуны йәштәргә тапшырырға тейеш булған. Дөйөм алғанда, был – бик борондан килгән мәжбүри вазифа. Ҡубыра тигән өләсәһен – бишенсе быуын олатайҙары Хисамитдиндың һеңлеһен – нәҫелдәренең тарихын килтереп еткереүсе тип беләләр. Ҡатын-ҡыҙҙың ғүмере ир-атҡа ҡара­ғанда оҙонораҡ булыуы ла хәтерҙе һаҡлауға булышлыҡ итә. Үҙенә лә, ҡыҙыҡһына башлаһа, яратып ҡына, уй, Ҡубыра, һорашып тик ултыра, тип әрләшер булғандар. Һораша ла, шуны ишеттегеҙме, тип белгәнен дә өҫтәп ҡуя. Хәтер – ассоциатив, берәй нәмә һөйрәп сығара үҙенән-үҙе. Шуның һымаҡ нәҫел хәтерен һаҡ­лаусы була. Тоҡомдо дауам итеүҙе лә ҡатын кеше уйлай, тәбиғәттән һалынған уға был бурыс. Әле лә шәжәрә эшләтергә теләүселәр ара­һында ҡатындар күп кенә, ти ғалимә. «Бер әхирәтем, ир туғандарымдан кө­тә торғас, үҙем тотонорға булдым, тип килде. Минән ярҙам һорағас, дүртенсе быуынды белһәгеҙ, эҙләүе еңелләшә, сөнки метрик китаптарға шунан башлап ингән, ул ғәрәп графикаһында муллалар тарафынан тултырылған. Ҡулъяҙма яҙыуын таныу ҡыйынлаша. Йылын, ауылы менән исемен әйтһә­ләр, эҙләү еңелгә төшә, тинем», – ти Фирҙәүес ханым.
«Ҡатын-ҡыҙҙар ырыуҙы һаҡлау тигән бурысты алған. Ирҙәргә мәж­бүри, ә ҡатын-ҡыҙға Хоҙай Тәғәлә һалған вазифа ул. Йола тураһында хәҙерге заман әсәйҙәренең күбеһе һөйләй, мәғлүмәт бирә алмай. Донъя­уи кимәлдә әсәлек инстинкты кәмей, тип саң һуғалар. Сәбәбе – традицион тәрбиәнән алыҫлашыу. Ҡыҙҙарға әсә тәрбиәһе етмәй. Беҙҙең заманда әле бер ҡатын өлкән балаһын ташлап, бәләкәсен алып, икенсе иргә китте лә барҙы. Халыҡ шаҡ ҡатҡайны. Хәҙер хатта ике балаһын да ҡалдырып кит­кәндәр бар. Замана тәьҫирендә менталь үҙенсәлектәр үҙгәрә. Беҙҙең халыҡҡа хас булмаған ҡылыҡтар ҡы­лына. Ғаилә төшөнсәһе юғала икән, бала ҡалдырып китеү, ата-әсәһен ҡарттар йортона тапшырыу бер нәмә түгел. Нәҫелдәр, быуындар бәйләнеше юҡҡа сыҡҡас, Өфө халҡына әйләндек. Был үҙ сиратында телде онотоуға алып килә. Рухи байлыҡты тапшырыу – ҙур проблема. Китап уҡыу кәмене. Рухи байлыҡты Интернетҡа индереүҙе әүҙемләштереү мөһим. Быуындар бәй­ләнешен нисектер юғалтмаҫҡа тейеш­беҙ. Шул сылбыр һаҡланғанда, тел дә юғалмаҫ, рух та һаҡланыр», – тиеүендә лә ағинәйҙең халҡыбыҙ, уның киләсәге өсөн борсолоуы ярылып ята.

Зат-ырыу булһын берҙәм!
Фирҙәүес Хисамитдинова тыуған ауылындағы Рәхмәт урта мәктәбе уҡыусыларына йылына ике тапҡыр стипендия тапшыра. Ғалимә булыш­лығында Рәхмәт халҡы менән бер­гәләп төҙөлгән мәсеттә саралар үт­кәргәндә лә ул көтөп алынған ҡәҙерле ҡунаҡ. «Хәҙер ауылдарҙа аралашыу кәмей. Элек өмәләргә саҡырыу­ҙы көтөп тормай килә торғайнылар. Мә­сет һалғанда халыҡты, ҡайһы берәү­ҙә­рен сиратҡа ҡуйып, мәжбүри тигән­дәй эшләттек. Аят уҡытҡанда килә алма­ғандарға ла өлөш сығартам. Элек Ҡарға бутҡаһы­нан ҡайтышлай сырхап өйҙә ҡалған­дарға индереп сыға тор­ғайны­лар. Ниңә шуларҙы ла алып килмәйһе­геҙ, индегеҙме, хәлдәрен белдегеҙме, тип төпсөйөм. Урыҫтар ике туғандары менән аралашмай, тигән аптырауыбыҙ хәҙер үҙебеҙгә лә күсеп бара. Рәсәйҙе, башҡорттарҙы тотҡан ырыу-ара, зат-ара аралашыу юғала. Элек бер нисә ауыл берләшеп, ныҡ аралашып йәшә­не. Ошондай са­раларға ололарҙы ғына түгел, балалар­ҙы ла йөрөтөгөҙ, тием. Беҙ үҙебеҙ – ғәлекәйҙәр, торналар араһы. Зат-ырыу, нәҫелдең бер­ҙәмлеген тоторға тырышабыҙ», – тип һөйөнә ул.
Күбәләктәрҙе тышҡы ялтырауыҡҡа иғтибар иткән кешеләр, тиҙәр. Үҙегеҙҙе эстән күбәләк тип тойоу бармы, тигән һорауыма, ғалимә: «Үҙемде «биҙәрле лә семәрле»ләрҙе яратҡан кеше, тип һанамайым. Күбә­ләк ауылдарындағы матурлыҡ­тарҙы күрһәм, миңә рәхәт. Кеше шул матур­лыҡты тыуҙыра икән, тимәк, уның күңеле бай. Мәсет һалған ваҡытта шуларҙың тәҙрәләре шикелле семәр яһатайыҡ, тигән талап ҡуйҙым. Ба­талға барғанымда, ҡайһылай матур, быны кем эшләне, тип ҡыҙыҡһынам. Һеңлем, уны үҙем дә эшләй алам, тине. Баҡтиһәң, өйҙөң тышындағы биҙәү эштәрен ҡатын-ҡыҙҙар ҙа башҡара ала икән», – тиеүендә күбәләктәргә хас сәм дә сағыла.
Мәсет эргәһенә балалар майҙан­сығы яһау идеяһын тиҙ генә эләктереп ала ауылдаштары. «Изге йортҡа балалар йөрөргә тейеш. Эскә инеп, намаҙҙар уҡымаһа ла. Өләсәһе, әсәһе менән килә сабый. Ҡыш өшөп китһә лә, инеп йылынып сыға, йәй инеп һыу эсһә лә, һәйбәт. Мәсеттә балалар майҙансығы эшләп торорға тейеш», – тип сығыш яһағас, аҡса йыйып, ғали­мәнең теләген тормошҡа ашырып та ҡуя Рәхмәт халҡы.
Быйыл Фирҙәүес ханым ауылына 9 Майға ҡайтырға ниәт иткән. Атаһы Ғилмитдиндең тыуыуына 100 йыл тула.
...Ҡасандыр үҙ баҡсаһын еләк ба­ҫыуына әйләндереп, биштәр артмаҡ­лап, еләк һатып аҡса эшләп, балаларын аяҡҡа баҫтырыуҙы маҡсат иткән иге­ҙәк улдар әсәһе, фән, ғилем, ба­лаларға төплө белем биреү өлкә­һендә егелеп эшләгән ғалимә, юғары вазифалар би­ләгән халҡыбыҙҙың арҙаҡлы ағинәһе әле лә изге маҡ­саттарынан тайпылмай. Илем, телем, халҡым тип көн-төн хеҙ­мәт итеү бурысын алға ҡуйған. Юҡҡа уға йөҙ­йәшәр Рәхмәт инәйҙәре йәшәл­гән йәштәрен бүләк итмәгән бит! Хал­ҡыбыҙҙың йөҙөк ҡашы булып балҡыр дәрәжәгә етеп, хөрмәт һәм ихтирам ҡаҙанырына ихлас ышанған. Сөнки рух көсө, илһөйәрлек иң ҙур ҡорал икәнен аныҡ белгән улар.

Гөлназ ҠОТОЕВА.

"Башҡортостан ҡыҙы", №3_2016 й.