Йөрәгендә – моң даръяһы

Иң мөһиме – дөрөҫ маҡсат
«Бер ҡасан да кейәүгә сығам, бала табам, тигәнде алға ҡуйманым. Кемдәрҙер был бурыстарҙы тигеҙ алып китә. Шәхси тормошома аҙ иғтибар бүлеүемде әсәйемдең бик иртә донъя ҡуйыуынан күрәм. Ҡәҙерлем өсөнсө курста уҡығанымда ҡапыл вафат булды. Шул юғалтыуҙы сәнғәт менән баҫырға, онотолорға теләнем. Яҙҙым да яҙҙым. Ҡайғырып ултырмаҫ өсөн эшкә егелдем», – тип талғын ғына һүҙ башлай ул үҙе хаҡында.
Гөлназ көтмәгәндә килгән ҡайғыны Хоҙайҙың һынауы тип ҡабул итә. Театр донъяһына ылыға. Музыка үҙенә ҡар­мап ала, ҡыҙыҡай унда үҙенең иреп, икенсе халәткә күсеүен аңғара. Мә­ҡәләләр яҙырға оҫтара. Күңел талабы буйынса ошо донъяны тойоуын, үҙенә асылған сер-белемдәрен киң йәмәғәт­селеккә еткерергә ашыға ул. Беренсе яҙмаһы Рим Хәсәновтың аудиоплас­тинкаһына фекер рәүешендә ярала. Тойғоларын, күңелендә ҡайнаған хис­тәрен белдерергә белем етмәгәнен һиҙә. Кемдеңдер ижады хаҡында әйтер өсөн, уның менән бер кимәлдә фекер йөрөтөү ҙә кәрәк бит. «Ленинец» гәзитендә яҙмаһы баҫылғас осоп йөрөүҙәре! Ижад ҡомарын тойған ҡыҙ ошо тылсымға ҡабат арбала. Иң ҡыйын мәлендә ҡулына ҡәләм алып, үҙен иҫ киткес ирекле, бәхетле итеп тойҙорт­ҡан донъяның асылын кешеләргә лә өләшергә ашыға. «Дон Карлос» опе­раһын ҡарағас тыуған фекер тынғы бирмәй. Төн йоҡоларынан яҙҙыра. Күңелдәген һөйләп биреү ҡыйын, әммә донъяны оноттора. Мәктәптә баш­ҡортса уҡымаған Гөлназ туған те­лендә яҙа башлай. Атаһы республикала ғына түгел, Мәскәүҙә сыҡҡан барлыҡ баҫ­маларҙы ла алдыра. Бер ҡосаҡ гәзит-журналдар араһында музыка, театр ту­раһында төптән анализ, фекер йөрөтөү юҡлығы Гөлназдың эсен бошора. Телде ныҡлап өйрәнергә ҡарар итә ныҡыш ҡыҙ. Өйҙәге башҡорт теле дәреслектәрен уҡый башлай. Күнегеү­ҙәрен эшләй. Ул ваҡытта Стәрлетамаҡта йәшәгән ата­һы Өфөгә бер килгәнендә, БДУ-ға ос­тазы Кирәй Мәргәнде барып күрергә йыйынғанында, Гөлназ үҙен дә эйәрте­үен һорай. Әхнәф Нурый улы бәләкәй сағынан белгән ҡыҙҙы коллегалары менән ирекле тыңлаусы булараҡ лекцияларға йөрөйәсәген әйтеп таныштыра. Ярай, ялҡҡас ташлар, тигән һымағыраҡ көлөмһөрәп ҡуйыуҙары Гөлназдың сәменә тейә.
«Һүҙҙәрҙе беләм, әммә мәғәнәһен аңламайым. Аңлашылмағандарын һүҙлектән табып, «ҡараным» ти­гән билдә ҡуям, ятлап алам. Ҡабатлап һөйләйем», – тип һағынып иҫләй ул ошо ваҡытын. Туған телдә тәүге телмә­ре Фәиҙә һеңлеһенең дипломын ҡотла­ғанда әйтелә. Боҙ ҡуҙғала, тел асыла!
Ныҡышып тел өйрәнгәнендә 23 йыл буйына Башҡортостан мәғарифты үҫ­тереү институтында башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыларына профессиональ музыка, милли композиторҙары­быҙ хаҡында дәрестәр бирермен, Өфө дәүләт сәнғәт академияһының Башҡорт музыкаһы факультетында туған телдә лекциялар уҡырмын, «Башҡортостан энциклопедияһы» эшмәкәрлегендә ҡатнашып, музыка терминдарын баш­ҡорт теленә тәржемә итеүҙә тос өлөш индерермен, тип хыялландымы икән? Алдан әйтһәләр, күҙ алдына ла килтер­мәгән булыр ине, әлбиттә.

Бер мөғжизә бит ул моң!
Ҡалала барған бер концертты ла, бер тамашаны ла ҡалдырмай йөрөүҙәре, тәьҫораттары хәтерендә ойотҡо булып ята, бал ҡортондағы тилберлек, ны­ҡышмалыҡ менән йыйылған белем, тос фекергә төйнәлеп, яҙған мәҡәләләрен­дә сағылыш таба.
«Музыка ғилемендә ауыл һәм ҡала мәҙәниәте айырып ҡарала. Мөхиттәр төрлөлөгө үҙенсәлекле. Ҡалала музыка европалаштырылған. Шул иҫәптәге опера, балет, симфониялар – күп тауышлы музыка – ҡолағыма яҡынараҡ. Бала саҡтан нимә ишетәһең, шул мейе­ңә, аңыңа һеңә. Башҡорттар ике тауышҡа ла йырламай. Ауылда ҡурайсылар бер тауышҡа уйна­һа, сәнғәт институтында иһә ике-өс тауышҡа башҡарыу талабы ҡуйыла. Был профессиональ сәнғәт күрһәткесе. Бер яңғырашлы көйҙө ансамбль етәксеһе ике-өс тауышҡа һала. Беҙҙең ҡурайсы­лар шул айырманы тоймай. Икенсе­нән, улар академик инструменттарҙың яңғы­рашына өйрәнмәгән. Уларға шул ҡар­шылыҡты үтеү ҡыйын. Миңә, мәҫәлән, фольклорҙы үҙ эсемә индереп ултыртыу ауыр булды. Симфоник партитуралар­ҙан һуң, бер тауышлы көйҙәр үтә лә ябай тойола ине. Оҙон көйҙәрҙең йыш башҡарыла торғандарын түгел, ә иғти­барҙан ситтәрәк ҡалғандарын тыңлай-тыңлай башыма һеңдерҙем. Миллион тапҡыр тыңлағанда ла, күңел аша үткәр­мәһәң, уны ишетмәйһең. Музыка тыңлау – һәр ваҡыт уйланыу, күңел эше. Әйләнгән һайын сағыштырып, күре­нештәрҙе бер-береһенә бәйләп, осон осҡа ялғап фекер йөрөтөргә өйрәнеү кәрәк уның өсөн. Был һәләтте кеше үҙендә шәхсән теләһә генә булдыра ала. Үҙем иһә педагогтарымдан уңдым. Был ике яҡлы процесс. Бөгөнгө студенттар­ға күңелдәрен эшләтеү етмәй, минеңсә. Уҡыусыңды яндыра белеү өсөн дә оҫта­лыҡ кәрәк. Уҡытыусы теләһә, ә икенсе яҡ белем алыуҙы алға ҡуйһа, «аш бе­шә». Кемдер ҡабул итә һүҙеңде, кемдер ҡолағына ла элмәй. Үҙе теләһә, кеше тау аҡтарып һаласаҡ», – ти Гөлназ Салауат ҡыҙы. Үҙенең тел өйрәнеү ныҡышма­лығын да, телмәрендәге етешһеҙлекте төҙәтеү өсөн йыл дауамында туҡтауһыҙ күнегеүҙәр яһап, уңышҡа өлгәшеп тә инана ул был фекеренә.
«Оҙон көйҙәрҙе ләззәтләнеп тың­лауға күңел өлгөргәс кенә килдем. 7-cе класта уҡығанда Фәйзи Ғәскәров исе­мендәге бейеү ансамбленең концерты күңелемдең аҫтын-өҫкә әйләндерҙе. Тамашала Әнүәр Ишбирҙин «Ғилмияза» көйөн ҡурайҙа уйнағайны. Тыңлағанда шул хәтлем ҡатмарлы, аңлашылмаған бер нәмә кеүек тойолдо. Махсус музыка мәктәбендә уҡыйым, моң менән аҙмы-күпме танышмын. Тамашасыңда шул ҡәҙәрем хистәр бураны ҡуҙғатып уйнар өсөн ҡурайсының фекерләүе нисек, ниндәй тойғолар кисерергә тейеш икән, тип уйланып йөрөгәнем хәте­ремдә. 2-се курста уҡы­ғанда Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында Флү­рә Ноғома­нова оҙон көйҙәрҙән торған концерт ойоштор­ғайны. Ул саҡта был кимәлдә халыҡ йырҙарын башҡарыу башҡа һыймаған бер яңылыҡ, ҡыйыу­лыҡ ине. Афишаны күргәс, шаҡ ҡатып ҡарап торғаным иҫемдә. Концертта көйҙәрҙең эстәле­ген тойорға тырыштым. Әммә күңел иремәне. Хәҙер оҙон көйҙәрҙе яратып тыңлайым. Уларҙы әсә һөтө менән һең­дерергә кәрәк, ул ҡан менән күсә, тиҙәр. Был эмоциональ баһа. Музыка белгесе булараҡ, аңлатма бирә алам. Баланың күңелендәге моң тажда­ры, ниндәй мил­ләттән булыуына ҡара-маҫтан, үҙе ишет­кән телдә асыла­саҡ. Үҙе үҫкән мөхиттең йырын һеңде­рәсәк ул. Фәндә был «ишетеү тәжрибәһе» тип атала. Ҡола­ғыңда сың­лап, яңғырап торһа, һин уны ҡабатлап, башҡарыу кимәленә етеп аң­лай баш­лайһың. Ҡала кешеләрендә ул тәжрибә юҡ. Таныу өсөн генә лә көс һалырға кәрәк.
«Башҡорт йыры» бәйгеһендә күр­гәс, кешеләр йыш ҡына, һеҙ үҙегеҙ йырлайһығыҙмы, йыр ижад итәһегеҙме, тип ҡыҙыҡһына. Музыка ғилеме сек­цияһында эш алып барғанға, Ком­позиторҙар союзында ағза булып тороусы 15 музыка белгесе араһында мин дә бар. Йырламайым, әммә ғүмер буйы бер туҡтауһыҙ нимә ишетәм, шу­ны – опера, оҙон көй, балет – барыһын да эстән генә көйләп йөрөйөм.
Моң – бик нескә төшөнсә. Уның ни­мә икәнен 6-сы класта Өфө дәүләт сәнғәт институты эргәһендәге махсус музыка мәктәбенә килгәс кенә аңлай баш­ланым. Фортепиано бүлегендә уҡы­­ным. 6 сәғәт буйына уның артында нисек ултырырға була, тип аптырауҙары бар. Йөҙ тапҡыр бер үк нәмәне ҡабатлайһыңмы? Эйе, ләкин формаль рәүештә түгел. Һәр нотаны кәрәкле яң­ғырашына еткерергә тырышаһың. Ак­терҙар ҙа бит бер үк һөйләмде бер нисә төрлө итеп әйтеп ҡарарға мөмкин, музыкала ла шулай уҡ. Тиҙ темпта ла тасуи­ри интонация кимәленә етеү – оҫталыҡ. Дипломымда «музыка тәнҡит­сеһе» квалификацияһы бар. Әммә теге йәки был музыканттың башҡарыу оҫта­лығы хаҡында профессиональ баһа би­реү һәләте бөтәһенә лә бирелмәйҙер. Уға китаптан уҡып түгел, ә туҡтауһыҙ күңел эше, тойомлау аша өлгәшә­һеңдер.
Башҡорт музыкаһын белһендәр өсөн, пропаганда, мәҙәни-ағартыу эштәре алып барылыуы мөһим. Совет заманындағы лекция-концерттар онотолдо. Шуға күрә лә йәштәребеҙ, хал­ҡыбыҙҙың был байлыҡтары юҡ икән, тип уйлауы ла мөмкин. Ә музыка материалы шундай бай. Ошо йүнәлештә эш һүнеп ҡалғас, күптәр уларҙы белмәй. Мәғәфүр Хисмәтуллиндың тыуыуына 100 йыл тулыуға арналған кисә хаҡында әйтәм. Мәшһүр йырсының таланты алдында баш эйеүселәр йыйылғайны унда – яулыҡ ябынған, оҙон күлдәк кейгән 70-80 йәшлек инәйҙәр. Йәштәрҙең килмәүе кәйефте ҡырҙы», – тип башҡорт музыка сәнғәтенә мөкиббән ханым көйөнөүҙәрен белдерә.

Тәрәнәйеү, тимәк, үҫеү
«Ғилми эште алып барыу өсөн донъяны онотоп, уға башкөллө бирелергә кәрәк. Үткәндәрҙе барлап, йәшәп тә ҡарамаған кеүекмен. Ҡайҙа ла кешеләрҙең ихтирамын, иғтибарын тоям. Әлбиттә, мине Салауат Галиндың ҡыҙы тип тә беләләр. Мине айырым шәхес тип таныуҙары һөйөндөрә. Рәсми булмаған танылыу бар, тимәк», – тигәнендә ғорурлыҡ та, һыҙланыу ҙа, һағыш та бар. Төплөлөк, үҙ эшеңде тәрәндән белеү, ошо йүнәлештә һөнәри уңыштарға өлгәшеү – үҙе бер бәхеттер. Был үҙ-үҙеңә талапсан ҡараш, милләтең, кешелек өсөн алған оло яуаплылыҡ та. Әгәр ҙә яҙмышына олуғ шәхестәр хәтерен мәңгеләштереү яҙған булһа, юлындағы билдәләрҙе дөрөҫ аңлап, уларҙың ым-ишараларына яҙлыҡмай эйәргәнгә уның күңеле тыныс, үкенеүҙәр йонсотмай, намыҫ ғазабы кимермәйҙер.
Башҡорт дәүләт опера һәм балет театрында милли репертуарҙағы тамашалар алдынан сығыш яһарға ихлас тотонған Гөлназды бер ваҡыт саҡырып алып, Заһир Исмәғилевтың «Урал ил­селәре» операһы хаҡында һүҙ әйтеүен үтенәләр. Компози­торҙарҙың V съезы делегаттары менән бергә автор ҙа залда тамаша ҡыласаҡ, тигәнгә ул етди әҙер­ләнә. Башҡорт милли кейемендә, ҡуйы оҙон толомо матур итеп үреп һалынған ҡыҙ менән ҡып итеп торған егет сәх­нәгә сыға. Гөлназ матур итеп башлап ебәрә, әммә егет... һүҙҙәрен онота ла ҡуя. Сәхнәләге бер секунд тотош бер ғүмер булып тойола. Ҡырылмаһа ҡырҡ пар күҙ был икәүгә төбәлгән. Ҡәбер тынлығы урынлаша. «Иң ҡыҙығы – һүҙ-ҙәрен иҫенә төшөрөп әйтеп бөткәс, егетем боролдо ла шаршау араһына ин-де лә китте... Сәхнә артында беҙҙе Мә­ҙәниәт министрлығы кешеләре көтөп тора ине. Былай ҙа ҡаушаған әртисте, ниңә ҡыҙҙы алдан үткәрмәнең, тип битәрләй башланылар. Ә ул һүҙҙәрҙе онотҡаным өсөн әрләнәм икән, тип уй-лай, башына барып еткәс, шаҡ итеп йәшниккә ултыра төштө», – ти ул, хәтирәләргә бирелеп. Шул сығыштан һуңмы, Заһир Исмәғилев Гөлназды шәйләп ҡала. Таныуын, мәҡәләләрен уҡыуын белдерә. Шул рәүешле ректор уны институтта эшкә ҡалдырырға ҡарар итә.

Китаптарым – хыял емештәре
Ул үҙенә оло быуын вәкилдәре ме­нән аралашыу бәхете яҙыуына ғорур­лана. «Махсус музыка мәктәбендә уҡығанда беҙҙең класс институт спорт залы эр­гәһендә урынлашҡайны һәм унда Тамара Шәһит ҡыҙы Хо­ҙайбирҙина театралдар менән дәрес үткәрә ине. Унан яңғыраған көйҙәрҙе тыңлай-тың­лай үҙем нисек бейеремде күҙ алдына кил­терәм», – ти Гөлназ легендар артистка менән танышыуын хәтерләп. Бәләкәй­ҙән бейеүсе йә балерина бу­лырға хыял­ланған ҡыҙыҡай батырсы­лыҡ итеп Тамара Шәһит ҡыҙынан бейергә өйрәтеүен һорай. Ул һалған башҡортса бейеүҙе Гөл­наз мәктәп концерттарында бик яратып башҡара. Шулай танышып китәләр. Гөлназ балеринаның 60 йәшенә ҡарата «Совет Башҡортостаны» гәзитенә мә­ҡәлә яҙғанда әсәһе, өләсәһе менән аралаша, ғаиләнең бай фотоархивы хайран ҡалдыра. Бер аҙ ваҡыттан һуң сәнғә­тебеҙ йондоҙо хаҡында китап сыға­рыуҙы ниәт итә. «Үҙен сәхнәлә бейеүсе булараҡ күҙ алдына килтер­мәгәс, уның хаҡта яҙыуы ҡыйын бул­ды», – тип хәтерләй автор. Мәшһүр Хөсәйен Әх­мәтов менән, ул ауырып аяҡтан йы­ғылғас, ғүмеренең һуңғы көндәрендә һөйләшеп, һорауҙарын биреп, моно­графияһын сығарыуға өл­гәшә. Ә яҙмышында фәрештәләй үҙен ҡурса­лаған Заһир Исмәғилевҡа ар­налған монография – уға рәхмәте лә, һоҡла­ныуы ла, ғорурланыуы ла билдәһе.
«Башҡорт халыҡ музыкаһы» уҡыу әсбабының, Башҡортостан мәҙәниәте буйынса дәреслектәрҙең авторы Гөл­наз Галина әлеге ваҡытта студент­тарға белем бирә, ғилми хеҙмәт өҫтөндә эшләй. Матбуғат, телевидение, радио аша башҡорт музыкаһын пропагандалай, уны ғилми өйрәнеүгә көс һалып ҡына ҡалмай, башҡаларҙы ла өйрәтә, йүнәлтә, уға һөйөү тәрбиәләй.
Гөлназдың улы Илсен М. Аҡмулла исемендәге БДПУ-ла музыка буйынса тауыш режиссеры һөнәрен алып, эшләп йөрөй. Тормош дауам итә. Ҡасандыр быуыны нығынмаған тал­сыбыҡтай ҡыҙ­сыҡҡа һынмаҫҡа, би­решмәҫкә таяныс булған моң уның йәшәү мәғәнәһенә әйләнә. Йөрәккә юл алған моңдаръяға кәртә лә, сик тә юҡ. Уның ҡайһы бер боролоштарын, һынланышын тарихҡа күскән кешеләр тыуҙырһа ла, моң – мәңгелек, ул үлем­һеҙ. Ошо мөғжизәгә әсир булып, уға хеҙмәт итеү юлын һайлаған тынғыһыҙ йөрәккә талымһыҙ рух көсө, яңы үрҙәр теләйек.

Башҡортостан ҡыҙы №1,   2016   йыл.