Мөхәббәт мәңгелек!

Мөғжизәле хат
«Һаумыһығыҙ, хөрмәтле «Баш­ҡортостан ҡыҙы» хеҙмәткәрҙәре! Мин Рәми Ғариповтың тәүге мөхәббәте Марият Ғайсина булам. Уның көндәлектәрен, шиғырҙарын уҡыһағыҙ, мине беләһегеҙҙер тип уйлайым. Беҙ бер йылғы, мин дә – интернатта тәрбиәләнгән ҡыҙыҡай. Мин – 1951, ә Рәми 1950 йылғы сығарылыштан. 1968 йылда «Башҡортостан ҡыҙы» жур­налының тәүге һанын ул миңә ебәрҙе. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һаҡ­ланмаған. Яңынан уҡып сығыр инем. Өфөгә барған ваҡыт­тарымда иң беренсе «Баш­ҡортостан ҡыҙы» журналын эҙләйем, бер ерҙә лә һатылмай. Һуңғы бер-ике йыл тирәһе алдыра алманым, сөнки апайым сирләп китте лә күберәген уның янында, уны тәрбиәләйем, сөнки минән башҡа бер кеме лә юҡ. Хәҙерге көндә Силәбе өлкәһенең Бакал ҡалаһындамын. Шулай булһа ла, журналға яҙылдым. Алла бирһә, килә башлар.
Үҙем Һарытау өлкәһенең Балаково ҡалаһында йәшәйем. Бында башҡорттар күп. Уларға һәр ваҡыт журнал биреп уҡытып торҙом. Инде бында ла, Силәбе өлкәһенә ҡараған Бакалда ла, уҡытырға тырышырмын. Әлегә, Аллаға шөкөр, мәҙәниәт һарайына йөрөйөм, сәхнәнән төшкәнем юҡ. Мандолинала уйнайым. Йырлап та ебәрәм, тик бер ҡыйынлыҡ бар: бер ҡалала ла мандолина һатылмай, ҡылдарын да тапмаҫһың. Элек бит бөтәһе лә була торғайны.
Бәлки, осрашырбыҙ. Миңә ҡунаҡҡа килегеҙ. Иң яҡты, изге теләктәр менән, һеҙҙән яуап көтөп, Марият».
Ошондай йөкмәткеле хат алғас, тулҡынланыуымдың сиге юҡ. Күрһә­телгән телефон буйынса шылтыратам, алмайҙар. Иҫкә төшкән һайын йыш-йыш йыям һандарҙы: яуап биреүсе юҡ. Әлбиттә, ҡош телендәй сәләм дә яҙып ебәреп була. Хаты­ғыҙҙы алдыҡ, юл төшкәндә инеп сығырбыҙ, тип тынысландырып. Әммә күңел теге остан яуап булырын һиҙә. Бына Силәбегә саҡырыу алдыҡ. Марият хаҡында бер туҡтауһыҙ уйлайым. Тағы телефон һандарын йыям. Был юлы, ниндәй бәхет, ул үҙе яуап бирә! Эй, илаһым! Тимәк, алда тулҡынландырғыс осрашыу.

Мөхәббәт үлемһеҙ!
Рәмиҙе шағир иткән, иҫ киткес серле зат. Моғайын да, уны күңел юғарылығы менән арбағандыр йә илаһилаштырыр образ булғандыр, тием. Һорауҙар күп. Шағирҙы ғазаптарға һалған, төн йоҡоларынан яҙҙырған Марият менән бер осрашырмын тип хыялландыммы икән? Моғайын да, шундай теләк булғандыр, сөнки донъяла бер нәмә лә осраҡлы түгел. Рәми Ғариповтың «Көндә­лектәр»ен уҡығанда ошо һөйөү тәьҫире әҫәрләндерә. Һөйгәне өсөн ул утҡа ла, һыуға ла инергә әҙер. Аңлайышһыҙ ҙа, татлы ла хис уны бер күктәргә ата, бер ергә сойорғота. «Мөхәб­бәттә Рәми бары­һынан элек фекерҙәш эҙләй, тоғро рухи юлдаш тураһында хыяллана, бер һүҙеңдән генә түгел, күҙ ҡарашынан уҡ аңларлыҡ серҙәш кәрәк уға» (Рауил Бикбаев. Рәми. Шағир тураһында китап. – Өфө: Китап, 2007, 85-се бит). Һөйөүҙән ҡасырға теләп, интернаттан юғалып тора үҫмер. Әммә йәшенле йәшлек артта ҡала, Шағир Мәскәүгә, Әҙәбиәт институтына, уҡырға инә. Юғары маҡсат ҡуйып, үҙен ҙур эштәргә әҙерләй. Марият бер класҡа түбән уҡығас, икенсе йылына Өфө китапханасылар техникумына юллана. Ике арала хаттар оса. Әммә ғашиҡтарға ҡауышырға насип булмай.
Һикһәнде уҙһа ла, мөләйемлеген юғалтмаған апай. «Һарытау өлкәһе Балаково ҡалаһында ҡырҡ йыл йәшәйем. Әле 84 йәштәмен. Бер кемһеҙ тороп ҡалған сирле Роза апайымды ҡарар өсөн ун йыл Балаково менән Бакал араһын тапаным. 2014 йылда, 82 йәшендә, ул мәрхүмә булды. Ике бала таптым. Радик исемле улым бар ине, үлеп ҡуйҙы. Венера ҡыҙым менән әле генә Балаковонан киләбеҙ, ишектән инер-инмәҫ телефон шылтырай», – ти Марият.
– Шағир нисек һеҙҙе яратып китте? – тигән һорауым урын­һыҙыраҡ та, сөнки һөйөү – кешегә күктәрҙән бирелгән бүләк, күңел халәте, елкенеүе.
– Унда ла, миндә лә тел юҡ. Мин унан оялам, ул минән. Ана шул һөйләшмәү арҡаһында бер-беребеҙҙе аңлашып етмәгәнбеҙҙер, тип әйтһәм дә була.
...Ғашиҡтар хатлашып тора. Һуңғы курсында Рәми Марият эшләгән Арый ауылына килә. Ҡыҙ егеттең Надяһы булыуын башына ла килтермәй әле ул ваҡытта. Ауыл советы рәйесенең йортона индергән булалар. Әхирәте Марусяның бергә торайыҡ тигәненә күнеп, уларҙың янындағы йортта йәшәй башлайҙар. Йыһазы юҡ, карауат, өҫтәл бар шулай ҙа. Марият моңая, гармун тартып ултыра. Иҫкәртеп тә тормай, әллә ҡайҙа Мәскәүҙә йөрөгән һөйгәне Рәми пәйҙә була. Ҡаушаһа ла, йүгереп йөрөп самауыр ҡуя. Уныһын итек менән өрҙөрөп маташа. Бутҡа бешерә. Табын әҙерләй. Ул арала егет магазиндан йүгертеп ҡыҙыл шарап килтерә. Ҡыҙ оялышынан стаканға иренен дә тейҙереп ҡуймай хатта. Сәй эсеп алғас, Рәми менән Марият етәкләшеп Мәсетле ауылына юллана. Матур йәй көнө. Егет, еңен төрөп, аҡ күлдәк кейгән. Юлда осраған бесәнселәр: «Эх, ниндәй матур пар!» – тип һоҡланып үтә. Һул яҡта – сейәлек тауы. Эй сейә иҙырап бешкән. Рәми юғалып тора ла усын тултырып ҡыҙға сейә һона.
Марияттың «Сейәле тау, Сейәле тау, Сейәле тау итәге», – тип таҡмаҡлап ҡуйыуын «Сейәлетау итә­гендә бергә булдыҡ бит әле», тип Рәми эләктереп ала.
Мәсетле ауылы күренә. Егет пинжәген йәйә лә икәүләшеп шунда ҡунаҡ­лайҙар. Рәми шиғыр­ҙарын уҡый. Һабаҡташы Ахун Ҡылысбаевҡа төбәп киләләр. Өйләнгән, өйө, балаһы бар. Ике Ленин ордены алған күренекле уҡытыусы Хөсәйен ҡарт Фәтҡуллин менән әңгәмәләшә Рәми. Тышҡа әйберҙәрен сығарғандар, өйҙәрендә ремонт бара. Кис һабаҡташ өйөндә табын әҙерләнә. Марият көләкәс, һөйгәне янында йөҙө ҡояштай балҡый. Төн етә. Рәми менән Ахунға урын тыштағы арбаға һалына. Ҡорҙаштарҙың һөйләшеп һүҙе бөтмәй. Марият эстә, сығып ингеһе килә, оялышынан түҙеп ята. Иртүк торғас, ҡыҙ тауыҡтар ашата. Сәсен тарап үрә. Рәми ипләп кенә күҙәтә, имеш. Ахундың ҡатыны самауыр ултырта. Ҡоймаҡ ҡоя һалған. Бергәләшеп иртәнге сәйҙе эскәс, Рәми Мариятты Арыйға оҙатып бара. Ҡыҙ ҡырағай, ояла, ҡурҡа. Егет ҡосаҡларға үрелә, үбергә итә. Марият яҡын ебәрмәй. Хәҙер ҡысҡырам, тип шаярта. Яҡында ғына бесән сапҡан тауыштар ишетелә. «Ярай улай булғас, тәүге кистә биш йөҙ тапҡыр һине үбермен!» – тип шаярта егет. Ҡыҙ сафлығы юғары ҡуйылған ул заманда, йәштәрҙең ҡыланыштары аңлашыла. Рәми Надяһы хаҡында ләм-мим бер һүҙ өндәшмәй. Тауҙан йүгереп төшә йәштәр. Рәми ҡыр кәзәһе һымаҡ алдан йүрмәләгән ҡыҙҙы лаптыр-лоптор йүгереп килеп ҡыуып етә лә, күтәреп алып өс мәртәбә әйләндергәс, тып иттереп ергә баҫтырып ҡуя. Оялышынан ҡыҙ, артына ла әйләнеп ҡарамай, ауыл яғына саба.
Хөсәйен ҡарт менән һөйләшеп, Марияттың тамырҙарын да төпсөшөп йөрөгән имеш Рәми. Туғандар икән. Йыраҡ әкрәбә булып сыға уға һөйгәне. Ошо яҙмалар буйынса тергеҙелгән шәжәрәлә Марият та, Рәми ҙә бар.
– Әйҙә, ауыл советына инеп яҙы­лабыҙ ҙа ҡуябыҙ, – ти Рәми Мариятҡа.
– Ҡуй, – тип туҡтата ҡыҙ.
– Әсәйемә алып ҡайтып ҡал­дырып китәйем, – тип ныҡыша егет. Марият ҡауышыуҙы бит икенсе төрлө күҙ алдына килтерә. Һөйгәненең уҡыуын бөтөрөп ҡайтыуын теләй. Ә хәҙер, йылдар үткәс, был һөйләшеүҙең былай ғына әйтелеүенә инанған. Берәй ваҡыт Арыйға барып, ауыл советына тәҡдим менән инергә хыяллана. Сейәле тау итәгендә «Рәми+Марият» тип яҙып ҡуйылһын, ауылдың берәй урамына Рәми Ғариповтың исеме бирелһен ине ул, ти. Шағир үҙе шул урамдарҙан үткән, тауынан йүгереп төшкән, иң татлы хистәр кисергән!

Яҙмыш ҡушыуы
Әбей-бабайҙарға, ауырып ятҡан кешеләргә ярҙам итергә генә торған алсаҡ ҡыҙ Арыйҙа үҙ кешегә әйләнгән. Һөйгәнем уҡып бөтөп ҡайтырға тейеш тип, иҫәп-хисапты өҙөп, эшенән китеп, Марият Өфөгә килә. Һуңғы ваҡытта хаттары һирәгәйеүе һағайтһа ла, ныҡ ышана һөйгәненә. Яҙыусы Низам Ҡәриповтың ҡатыны Мәхүә апайҙарға туҡтай ул. Ҡыҙы Гөлдәр ҙә уға күнегеп бөткән. Мәхүә апайы ҡаршы ала, иҫәнләшеп, хәл-әхүәлдәрҙе белешкәс, Рәмиҙең Мәскәүҙән кәләш алып ҡайтҡанын хәбәр итә. Ултыра төшә ҡыҙ. Аҡылы менән ҡабул итһә лә, күңеле ышанмай. Карл Маркс урамында урынлашҡан «Совет Башҡорт­останы» гәзите редакцияһына барып үҙен күрергә була. Рәмиҙе саҡыртып сығара. Янына килеп баҫҡас, иҫәнләшкәс: «Ҡотлайым һине. Ниңә мине туйыңа саҡырманың?» – тип өндәшә. Ни тип яуаплағандыр, хәтерләмәй. Ҡыҙ икенсе ҡаттан йүгереп төшөп китә. Күҙ йәштәре йылға булып аға. Трамвайҙан саҡ тапалмай. Йүгерә, ҡайҙа барғанын да белмәй.
Иртәгәһен һабаҡташы Сүриә Таулыҡаева менән күрешкәс, әхирәте Рәмиҙәргә барырға тәҡдим итә. Бәләкәй генә фатирҙа туҡта­лыуҙарын, ҡатыны менән йәшәп ятыуҙарын әйтә. Ниндәй урамда икәне онотолған. Бәләкәй генә соланы бар. Карауат, өҫтәл ҡуйылған. Надя өйҙә юҡ. Ҡыҙҙар өҫтәл башына барып ултыра. Рәми альбомдарын сығара. Надя менән төшкәнен Марият ситкәрәк этәрә. Үҙҙәренең элекке фотоһүрәттәр һаҡланғанын ҡарай башлағас, быға хәтлем бар ихтыярын туплап түҙеп ултырған ҡыҙ йәшкә төйөлә. Рәми, нишләргә белмәй, Мариятты нисек тә әүрәтергә алдына алма ҡуйған була. Битен һыуыҡ һыу менән сайҡатып ингәс кенә ҡыҙ бер аҙ тыныслана. Сүриә менән филар­монияға барырға һөй­ләшкәндәр. Бына айырылышырға ла ваҡыт. Рәми ҡыҙҙарҙы филар­монияға тиклем оҙатып бара. Хушлашҡанда Марияттан күҙҙәрен алмай. Хистәр һүҙ менән әйтелмәй, күҙҙәр генә, серле тартылыу ғына араларында.
Тормош иптәше, ике балаһының атаһы Ҡәнзәфәр менән Бакалда таныша. Рәми өйләнгәс, Роза апайы янына килә. Өфөлә тороп ҡалырға кәрәк булған да бит, тип үкенә үҙе хәҙер. Ҡала китапханаһына эшкә төшә. Мәскәүҙә ике айға яҡын уҡып ҡайта. Бер ваҡыт Нәбиулла тигән дуҫы менән Ҡәнзәфәр килеп инә. Танышып китәләр. Егет ҡыҙ эргәһенә йышлай башлай. Ҡаршы ала, оҙатып ҡала. Оҙаҡҡа һуҙмай ҡыйыу Ҡыйғы егете Ҡәнзәфәр Фәттәхов 25 йәше менән барған Мариятты һората, туй яһайҙар. Фабрикала эшләгән кейәүҙең бер бүлмәле фатиры бар. Өйләнешкәс, ауылдан иренең әсәһе уларға күсеп килә. Бергә йәшәй башлайҙар. Радик, Венера исемле балаларға ғүмер бирә улар. Әммә Ҡәнзәфәр иртә вафат була.
Тол ҡалған Марият интернаттың 60 йыллығына килә. Шунда Рәмиҙең «Йәшенле йәшлегендәге» Илдар­ҙың прототибы Рәхим Булатасов менән осраша. Мариятҡа һөйөү хистәрен белдереп тотош бер дәфтәр яҙған Рәхимдең хистәре ҡабат тоҡана. Ул да ҡатынын юғалтҡан икән. Рәми инде был ваҡытта мәрхүм. Рәхим менән Марият никахлашып, биш йылға яҡын бергә ғүмер итәләр. Рәхим, берҙән, тәүге мөхәббәте менән йылдар үткәс яҙмышының ҡауыш­тырыуына һөйөнһә, икенсенән, Мариятты Рәмиҙең төҫө итеп тә күрә. Уға шиғырҙар бағышлай, альбом төҙөй, уның хаҡында китап сығарырға хыяллана. Әммә... үҙҙәренә килгән ҡунаҡты оҙатып сыҡҡан ваҡытта юл фажиғәһенә осрап һәләк була.

Тулҡынландырғыс осрашыуҙар
Ни ғәжәп, Марият баш ҡалаға килгәнде берәйһе хәбәр итәме, Рәми, осраҡлы ғына кеүек, юлында йә ул туҡталған ерҙә көтмәгәндә пәйҙә була. Бына бер осрашыу хәтерендә. Марат ҡустыһы фатир ала. Марият та бергә. Ҡыуаныслы бер мәл кисергәндә, Рәми ҙә килеп ҡушыла. Ҡаҡ иҙәнгә ултырып байрам табыны ҡорғанда, Марияттан инәлеп йырларға һорайҙар. Ғүмере буйы күңелен әрнеткәнен асып һала, гүйә, ошо юлдар аша:
«Баҡса уртаһында пар йүкә,
Күңелемдә һиңә бар үпкә.
Беҙ осраштыҡ кистән,
Һин оноттоң иртән.
Осрашманыҡ шунан беҙ бүтән.
Пар йүкәбеҙ тора әле лә.
Ник торманың әйткән һүҙеңдә?
Пар йүкә төбөнә
Сәскәһен күрергә
Килдем мин яңғыҙым бөгөн дә.
Сәскә еҫе аңҡый, бөркөлә.
Ҡыҙ йылмайһа,
Егет бит көлә.
Йәр бер генә була,
Һөйһәң, һөй ғүмергә,
Һөймә, иркәм, улай бер көнгә».
Рәми ниҙәр кисергәндер был йырҙы ишеткәс? Йырлау сираты уға ла етә. Ул мөңрәп кенә «Сыңрау торна»ны ишеттерә. Марият үҙенең йырын хәҙер «Рәми иҫтәлеге» тип йөрөтә. Ысынлап та, яратып та ҡауышыу бәхетенә ирешмәгән ғашиҡ йәндең күңел иңрәүе була был йыр.
Тағы бер осраҡлы ғына осрашыу: Марият Радик улын етәкләп әкрен генә Өфөнөң Ленин урамынан атлай. Шул ваҡытта трамвайҙа барған Рәмиҙең күҙҙәре әсә менән улға төшә. Таный. Туҡталышта һикереп төшә лә уларҙың артынан йүгерә. Аһылдап төшкән. Мариятты тотоп ала. Иҫәнләшәләр ҙә бергә атлап китәләр. Ҡайҙа барған­лыҡтарын да белешмәй атлайҙар ҙа атлайҙар. Ҡаршыларына Кәтибә Кинйә­булатова осрай. Марият әле уны бик танып та етмәй. Рәми «туғаным» тип таныштыра. Бер аҙ һөйләшеп торғас, тағы урам буйлап атлайҙар. Китап магазинына инәләр. Рәми Мариятҡа йыр китабы һатып алып бүләк итә.
Тағы бер осраҡлы күрешеү. Рәми уны яҙыусылар менән осрашыуға саҡыра. Марият улы менән килә. Сәхнәләге президиумға Мариятты ла мендереп ултырталар.
Өфөләге йәнә лә бер осрашыу хәтерендә Марияттың. Әхирәте Сүриә уны ярҙамлашырға үҙенә саҡыра. Ишектә – ҡыңғырау. Барып асһалар, Рәми. Күрешәләр. Табын ҡорола. Һөйләшеп, йырлашып ултыралар. Шағир шиғырҙарын уҡый. Төн уртаһы етә. Рәми ҡайтырға ашыҡмай. Һөйләшеп һүҙ бөтмәй. Таңғы дүрт булып бара. Ҡыҙҙар йоҡларға әҙерләнә. Рәмигә лә урын йәйелә. «Марият, кил яныма», – тип саҡыра ҡатынды. «Юҡ», – тип ҡырт киҫкәс, ир үҙе баш осона сүгәләй. Марият уңайһыҙлана. Рәми сәстәренән һыйпай. «Эх, яратҡас, элек уйларға кәрәк ине, намыҫ менән кейәүгә сыҡҡанмын, намыҫлы йәшәп үлермен», – ти Марият. «Элек-электән шундай яҡшы сифаттар һиндә, Марият», – ти Рәми.
Марият уның ай яҡтыһында сағылған ап-аҡ күлдәген, һомғол һынын, әкрен генә сығырға әҙерләнгәнен күҙәтеп ята. Рәми ишеккә йүнәлә. «Марият, кил, мине оҙат, ишекте ябып ҡал», – ти. «Хужабикә оҙатыр», – була яуап. Йоҡлағанға һалышып ятҡан әхирәте тороп оҙатып ҡала. Ҡайҙа бараһың, таңғаса ҡал, тиһәләр ҙә, Рәми тыңламай.
1975 йылдың 15 сентябрендә Мариятты серле тартылыу Өфөгә алып килә, «шул хәтлем уны күргем килгәйне» ти ул. Рәми ҙә шул уҡ көндә уны эҙләп Үзбәкстанға, Ташкенттан һикһән километр алыҫ­лыҡта ятҡан Алмалыҡҡа, бара. Тәүге мөхәббәтенең Маяковский исе­мендәге Үҙәк китапхананың уҡыу залында эшләгәнен Рәми белгән була. «Кем уйлаһын уның килерен, отпуск алмай көтөп ултырыр инем. Үкенесле, осрашманыҡ», – тип уфтана Марият. Ағайың килде, тигән хәбәр менән Шағирҙың «Мариятҡа Әй-Йүрүҙән буйҙарының милә­шенән бер тәлгәш. Үткәндәрҙе иҫләп, Рәми. 15.IX.1975 йыл. Алмалыҡ» тигән автограф яҙып ҡалдырған «Миләш» китабы ғына ҡала был елкенеүҙән. 1977 йылдың 20 февралендә Шағир баҡыйлыҡҡа күсә.
Рәмиҙең: «Ул мине ғүмер буйына яратыр, мөхәббәт бит үлмәй», – тигән һүҙҙәре дөрөҫкә сыға. «Рәмиҙе үҙем менән күтәреп йөрөтәм, ғүмер буйы уның менән йәшәйем. Ул – йөрәктә, һис ҡасан уны онотаһым юҡ», – ти Марият.
Шағирҙың тәүге мөхәббәте лә рухи юғарылығын юғалтмай, хистәрен ваҡламай, һөйөүен Ҡояш итеп, тоғролоҡҡа, сафлыҡҡа бер һәйкәл булып ҡала.

Силәбе өлкәһе, Бакал ҡалаһы.